Diz oynağı artrozu və ya qonartroz kimi də tanınan diz artrozu, oynaq qığırdağının incəlməsi və qoruyuculuğunu artıq itirməsi ilə ortaya çıxır.
Diz artrozu tipik olaraq başlanğıcda yalnız zorlanma zamanı ortaya çıxan diz ağrısı ilə başlayır. Artozun irəliləmiş olması və idman və ya ağrıkəsicilərlə kifayət qədər yüngülləşdirilə bilməməsi halında, oynaq protezi bir seçim ola bilər.
Diz artrozu nədir?
Diz istirahət etdikdən sonra sərtləşmiş hiss edilirsə və hərəkət edərkən ağrıyırsa, bunun səbəbi diz artrozu ola bilər.
Diz oynağı artrozu və ya qonartroz kimi də tanınan diz artrozu, oynaq qığırdağının incəlməsi və qoruyuculuğunu artıq itirməsi ilə ortaya çıxır.
Artroz vəziyyətində diz oynaqlarına yüklənilməməsi lazım olduğu haqqında geniş yayılmış fikir doğru deyil. Əksinə, yaxşı inkişaf etmiş əzələlər oynaqları sabitləşdirir və qoruyur.
Hərəkət, oynaq qığırdağının qida maddələri ilə qidalanmasını təmin edir. Bu səbəbdən ən vacib müalicələr qığırdağı və oynağı formada saxlayan hərəkət və idmanlardır.
Həddindən artıq kökəlmiş insanlar az miqdarda çəki itkisi ilə belə dizin yükünü azalda bilərlər.
Diz artrozu irəliləmişdirsə və gündəlik həyatı və həyat keyfiyyətini ciddi şəkildə təsir edirsə və xüsusilə idman və ya ağrıkəsicilər simptomları kifayət qədər yüngülləşdirmirsə, oynaq dəyişimi düşünülə bilər.
Diz artozunun əlamətləri nələrdir?
Diz artrozu tipik olaraq başlanğıcda yalnız zorlanma zamanı ortaya çıxan diz ağrısı ilə başlayır. Artroz zamanla irəlilədikcə, ağrılar daha tez-tez və şiddətli hala gəlir. Daha sonra istirahət zamanı və ya gecələr də ortaya çıxa bilər və yuxunu poza bilər.
Oynaqların sərtləşməsi kimi digər simptomlar da ortaya çıxa bilər. Diz artrozu olan bəzi xəstələrin oynaqları axşama doğru və ya səhərlər ağrıyır.
Dizin hansı hissəsinin təsirlənməsinə bağlı olaraq, dizin iç və ya çöl tərəfində daha çox ağrı ola bilər. Diz qapağının altındakı bölgə təsirlənərsə, xüsusilə ayağa qalxarkən və pilləkən çıxarkən ağrı yarana bilər.
Artozun ağır olması halında, ağrılar istirahət zamanı da ortaya çıxır. Dizlər bu vəziyyətdə daha hissiz olar və ağrılar zaman-zaman çox şiddətli ola bilər, yorğunluğa səbəb olar və gündəlik həyatı ciddi şəkildə məhdudlaşdırar.
Diz oynağı həmçinin təzyiqə həssas hala gələ bilər və sərtləşə bilər. Dizlərin daha az hərəkət etdirilməsi, əzələləri və bağları zəiflədir. Bu, dizdə bir tarazlıq pozulması hissinə səbəb ola bilər. Bəzi insanlarda artroz bir neçə gün davam edən kəskin ataklara səbəb olur. Daha sonra bu ağrılar qəflətən artaraq batan, döyüntülü və ya yandırıcı bir hal alır.
Bu da dizin müvəqqəti olaraq şişməsinə, sərtləşməsinə və qızmasına səbəb ola bilər. Ataklar, öncədən təxmin edilə bilməməsi səbəbindən son dərəcə çətin ola bilər.
Diz artozunun səbəbləri nələrdir?
Diz oynağı, üst və alt ayaq sümüklərini və diz qapağını bir-birinə bağlayır. Sümüklərin ucları və diz qapağının içi qığırdaq ilə örtülüdür. Sağlam qığırdaq, oynaqda aşağı sürtünməli hərəkətə icazə verən hamar bir sürüşmə səthinə malikdir.
Artroz, qığırdaq yumşaldıqda, çatladıqda və incəldikdə meydana gəlir. Qığırdaq digər toxumalar qədər yaxşı yenilənə bilmir. Bu səbəbdən, böyük bir zədə meydana gəldikdə qalıcı olur. Diz artrozu dizin üç bölgəsində ortaya çıxa bilər:
- diz oynağının iç tərəfində (medial)
- diz oynağının çöl tərəfində (lateral)
- diz qapağının altında (patellofemoral)
Diz artozunun ortaya çıxmasına səbəb olan faktorlar nələrdir?
Hər kəsin oynaq qığırdağı həyatları boyunca bir az aşınır. Bu səbəbdən artroz xalq arasında “oynaq aşınması” kimi tanınır. Bu ifadə yanıldıcıdır, çünki oynağın normal “istifadə” nəticəsində aşındığı təəssüratını yaradır.
Ancaq bu doğru deyildir. Əksinə: Oynaqda daima qurulma və sökülmə prosesləri baş verir. Qurulma proseslərini və qan dövranını təmin etmək üçün oynaq hərəkət etməlidir. Qığırdaq zədələrinin səbəbləri bunlardır:
- Diz oynağı zədələnmələri: Məsələn, meniskdə zədə, ön çarpaz bağların cırılması, diz qapağı çıxığı və ya diz oynağı yaxınlığında sümük sınığı
- Həddindən artıq çəki (piylənmə): Bədən kütlə indeksi (BMI) 30-un üzərində olan şəxslər həddindən artıq kökəlmiş (piylənmiş) hesab olunur. Bədən kütlə indeksi nə qədər yüksək olarsa, oynaqlara tətbiq olunan gərginlik o qədər böyük olar.
- Dizə tez-tez həddindən artıq yüklənmə: Məsələn, iş yerində tez-tez diz çökmək, çömbəlmək və ya ağır şeylər qaldırmaq məcburiyyətində qalan şəxslərdə artroz riski daha yüksəkdir.
- Anatomiya: Məsələn, fərqli uzunluqdakı ayaqlar və ya dizlərin yanlış duruşu (X və ya O şəklində ayaqlar)
Diz artrozu necə irəliləyir?
Artroz, dizin oynağın dəyişdirilməsini tələb edəcək qədər pis bir şəkildə zədələnəcəyi mənasına gəlmir. Bir çox insan simptomlara baxmayaraq gündəlik həyatlarını rahatlıqla davam etdirə bilir.
Dizdə artozun necə irəliləyəcəyini dəqiq olaraq təxmin etmək mümkün deyil. Bəzi şəxslərdə illər boyunca yalnız az sayda simptom görüldüyü halda, bəzilərində artroz daha sürətli irəliləyir.
Diz artrozu olan şəxslərin 5 il boyunca təkrar-təkrar müayinə edildiyi, Hollandiyada aparılan böyük bir araşdırmada bu nəticələr əldə edilmişdir:
- Şəxslərin 60 faizində, yalnız yüngülcə artan və ya hətta azalan orta dərəcədə ağrı var idi
- 25 faizində yüngül, nisbətən sabit ağrılar var idi
- 10 faizində şiddətli, nisbətən sabit ağrılar var idi
- 5 faizində illər içində əhəmiyyətli ölçüdə artan yüngül ağrılar var idi
Ağrı ataklar halında da ortaya çıxa bilir: Daha sonra daha güclü şikayətlər olan mərhələlərlə, simptomsuz və ya az simptomlu mərhələlər növbələşərək davam edir. Tərsinə hərəkətlər və ya kiçik zədələnmələr, artrit ağrısını müvəqqəti olaraq artıra bilər. Ancaq bu ağrılar çox vaxt öz-özünə keçir.
Diz artrozu necə diaqnoz edilir?
Diz artozunu diaqnoz etmək üçün həkim, dizdə təkrarlanan və ya qalıcı ağrı və müvəqqəti sərtlik kimi simptomların olub-olmadığını soruşur. Həkim diz oynağının hərəkət dairəsini yoxlayır, ayağın duruşuna baxır və menisk və ya bağların zədələnməsi kimi ağrının başqa mümkün səbəbləri olub-olmadığını yoxlayır.
Adətən diz oynağının rentgeni artrozu təsbit etmək üçün kifayətdir. Bütün ayağın rentgeni, kompüter tomoqrafiyası (KT) və ya maqnit rezonans görüntüləmə (MRT) kimi daha xüsusi müayinələr adətən lazım olmur.
Diaqnoz dəqiqləşdirildikdən sonra müntəzəm rentgen müayinələri lazım deyil. Müalicə rentgendə görünənlərə deyil, simptomlara görə aparılır. Daha irəli tədqiqatlar, yalnız artozun gözlənilməz bir şəkildə sürətli irəliləməsi və ya başqa bir xəstəliyi göstərə biləcək əlavə şikayətlər olması halında faydalıdır.
Süni bir oynaq (oynaq əvəzləyicisi) taxılmadan öncə də diz oynağının rentgenləri çəkilir. Bu görüntülər, əməliyyatın planlanmasına kömək edir.
Diz artrozu necə müalicə edilir?
Diz artozunu müalicə etməyin bir neçə yolu var. Hansı seçimlərin doğru olduğu, diz artozunun nə qədər irəlilədiyinə, yanaşı xəstəliklərin olub-olmadığına və müalicədən gözləntilərə bağlıdır.
Artoza baxmayaraq aktiv qalmaq oynaqlar üçün faydalıdır. Bir çox araşdırma, müntəzəm güclənmə və esneklik idmanlarının ağrını yüngülləşdirə biləcəyini və oynaq funksiyalarını yaxşılaşdıra biləcəyini göstərir.
Artıq çəkiniz olması halında, çəki vermək oynaq ağrılarını yüngülləşdirə bilər. Araşdırmalar, 5 faizdən çox çəki itkisinin, hərəkətliliyi yaxşılaşdırdığını və oynaq ağrılarını azaltdığını göstərmişdir.
Bir yastıqlama altlığına sahib, yaxşı oturan ayaqqabı istifadəsi tövsiyə edilir. Ayaqqabılar ayağın qövsünü dəstəkləməli və ayaq barmaqları üçün kifayət qədər yer təmin etməlidir. Hündür daban ayaqqabılar isə tərcih edilməməlidir.
Bu məlumat yalnız maarifləndirmə məqsədi daşıyır və tibbi məsləhət əvəzi deyildir. Hər hansı sağlamlıq problemləri üçün həmişə həkim mütəxəssis ilə məsləhətləşin.
